თანამედროვე პოლიტიკურ დისკურსში ერთ-ერთი ყველაზე კონტროვერსული და გავრცელებული ცნებაა ე.წ. “ღრმა სახელმწიფო” (Deep State). ეს ტერმინი განსაკუთრებით პოპულარული გახდა უკანასკნელი წლების განმავლობაში და ხშირად გამოიყენება სხვადასხვა პოლიტიკური მოვლენების ასახსნელად. თუმცა, რას წარმოადგენს რეალურად “ღრმა სახელმწიფო” და რამდენად საფუძვლიანია ეს კონცეფცია? ამ სტატიაში განვიხილავთ ამ ცნების წარმოშობას, მის გამოყენებას, და შევაფასებთ, რამდენად შეესაბამება იგი რეალობას.

ტერმინის წარმოშობა და განმარტება

ტერმინი “ღრმა სახელმწიფო” თავდაპირველად თურქეთში გაჩნდა (“derin devlet”), სადაც ის აღნიშნავდა სამხედრო, სადაზვერვო და ბიუროკრატიულ ძალებს, რომლებიც თითქოს არაოფიციალურად აკონტროლებდნენ სახელმწიფოს. ამ ტერმინის თანამედროვე გააზრება კი გულისხმობს ფარულ ქსელს მაღალი რანგის მოხელეებისა და სხვა გავლენიანი პირებისა, რომლებიც თითქოსდა რეალურად მართავენ ქვეყანას არჩეული ხელისუფლებისგან დამოუკიდებლად.

შეთქმულების თეორეტიკოსები ამტკიცებენ, რომ ეს “ღრმა სახელმწიფო” შედგება ელიტარული ჯგუფებისგან, რომლებიც მოქმედებენ ჩრდილში და ახორციელებენ საკუთარ დღის წესრიგს, უგულებელყოფენ დემოკრატიულ პროცესებს და ხალხის ნებას. ეს თეორია განსაკუთრებით პოპულარულია პოპულისტურ წრეებში და ხშირად გამოიყენება პოლიტიკური ოპონენტების დისკრედიტაციისთვის.

შეთქმულების თეორიის კრიტიკული ანალიზი

1. მტკიცებულებების ნაკლებობა

“ღრმა სახელმწიფოს” არსებობის მთავარი პრობლემა არის მყარი მტკიცებულებების არარსებობა. შეთქმულების თეორიებისთვის დამახასიათებელია უნარი, ახსნან რთული მოვლენები მარტივი, მაგრამ დაუსაბუთებელი მიზეზებით. ისინი ეყრდნობიან ვარაუდებს და არა ფაქტებს, რაც მათ მეცნიერულ საფუძველს აცლის.

მკვლევარები და პოლიტოლოგები აღნიშნავენ, რომ “ღრმა სახელმწიფოს” კონცეფცია ხშირად გამოიყენება როგორც გამარტივებული ახსნა რთული პოლიტიკური პროცესებისთვის. ნაცვლად იმისა, რომ გავაანალიზოთ პოლიტიკური სისტემების კომპლექსური ბუნება, უფრო ადვილია დავადანაშაულოთ საიდუმლო ძალები, რომლებიც თითქოს ყველაფერს აკონტროლებენ.

2. ბიუროკრატიის რეალობა vs. შეთქმულება

სახელმწიფო ბიუროკრატია ნამდვილად წარმოადგენს მნიშვნელოვან ძალას თანამედროვე დემოკრატიებში. მაღალი რანგის მოხელეები, რომლებიც რჩებიან თანამდებობებზე მთავრობების ცვლილების მიუხედავად, მართლაც ახდენენ გავლენას პოლიტიკის ფორმირებაზე. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი წარმოადგენენ ერთიან შეთქმულ ჯგუფს, რომელიც საიდუმლოდ მართავს ქვეყანას.

პოლიტოლოგი ფრენსის ფუკუიამა აღნიშნავს: “ბიუროკრატიული ინერცია და ინსტიტუციური ინტერესები არ არის იგივე, რაც საიდუმლო შეთქმულება. ეს უბრალოდ ორგანიზაციების ფუნქციონირების გზაა”.

3. დემოკრატიული კონტროლის მექანიზმები

თანამედროვე დემოკრატიებში არსებობს მრავალი მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფო სტრუქტურების გამჭვირვალობას და ანგარიშვალდებულებას:

• საკანონმდებლო ზედამხედველობა
• დამოუკიდებელი სასამართლო
• თავისუფალი მედია
• სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები
• ინფორმაციის თავისუფლების აქტები

ეს მექანიზმები არ არის სრულყოფილი, მაგრამ ისინი მნიშვნელოვნად ართულებენ მასშტაბური, კოორდინირებული შეთქმულების არსებობას, რომელსაც “ღრმა სახელმწიფო” გულისხმობს.

4. ფსიქოლოგიური ასპექტები

შეთქმულების თეორიების, მათ შორის “ღრმა სახელმწიფოს” პოპულარობა, ნაწილობრივ აიხსნება ფსიქოლოგიური ფაქტორებით. ადამიანები მიდრეკილნი არიან, რთული მოვლენები მარტივი მიზეზებით ახსნან, განსაკუთრებით გაურკვევლობისა და კრიზისის პერიოდებში.

ფსიქოლოგი სტივენ პინკერი წერს: “ჩვენ გვაქვს ევოლუციური მიდრეკილება, დავინახოთ განზრახვა და მიზანმიმართულობა იქ, სადაც შესაძლოა იყოს მხოლოდ შემთხვევითობა ან ემერჯენტული სისტემები. ეს აიხსნება იმით, რომ ჩვენი წინაპრებისთვის უკეთესი იყო დაენახათ მტერი ბუჩქებში, ვიდრე გამოტოვებინათ რეალური საფრთხე”.

“ღრმა სახელმწიფოს” კონცეფციის პოლიტიკური გამოყენება

ტერმინი “ღრმა სახელმწიფო” ხშირად გამოიყენება პოლიტიკური მანიპულაციისთვის. პოლიტიკოსები იყენებენ მას:

1. პოლიტიკური წარუმატებლობის გასამართლებლად – როცა ლიდერები ვერ ასრულებენ დაპირებებს, მათ შეუძლიათ დაადანაშაულონ “ღრმა სახელმწიფო”, რომელიც თითქოს ბლოკავს მათ ინიციატივებს.
2. ოპონენტების დისკრედიტაციისთვის – პოლიტიკურ ოპონენტებს ხშირად წარმოაჩენენ როგორც “ღრმა სახელმწიფოს” ნაწილს ან მარიონეტებს.
3. ინსტიტუტების ლეგიტიმურობის შესარყევად – მსგავსი რიტორიკა ასუსტებს ნდობას დემოკრატიული ინსტიტუტების მიმართ, რაც შეიძლება გამოყენებულ იქნას ავტორიტარული ტენდენციების გასამართლებლად.

პოლიტოლოგი იასტა ბიჭაშვილი აღნიშნავს: “ღრმა სახელმწიფოს” რიტორიკა ხშირად გამოიყენება პოპულისტური ლიდერების მიერ, რომელთაც სურთ წარმოაჩინონ თავი როგორც სისტემის გარეთ მდგომი, ელიტების წინააღმდეგ მებრძოლი გმირები”.

თუ არა “ღრმა სახელმწიფო”, მაშ რა?

მართალია, არ არსებობს მტკიცებულება კოორდინირებული “ღრმა სახელმწიფოს” არსებობის შესახებ, მაგრამ არსებობს რეალური პრობლემები, რომლებიც ხშირად არასწორად ინტერპრეტირდება ამ ცნების ქვეშ:

1. ინსტიტუციური ინერცია

სახელმწიფო ბიუროკრატია ხშირად წინააღმდეგობას უწევს ცვლილებებს, მაგრამ ეს არ არის შეთქმულების შედეგი. ეს არის ორგანიზაციული კულტურის, დამკვიდრებული პრაქტიკების და რისკის თავიდან აცილების ბუნებრივი შედეგი.

2. საერთო მსოფლმხედველობა

მაღალი რანგის მოხელეებს შესაძლოა ჰქონდეთ მსგავსი განათლება, გამოცდილება და შეხედულებები, რაც იწვევს მსგავს რეაქციებს სხვადასხვა სიტუაციებზე. ეს არ ნიშნავს კოორდინირებულ შეთქმულებას.

3. გავლენიანი ჯგუფები

ლობისტები, ინტერესთა ჯგუფები და კორპორაციები ნამდვილად ახდენენ გავლენას პოლიტიკაზე, მაგრამ ეს ხდება ძირითადად ღიად და კანონიერი გზებით, და არა როგორც საიდუმლო შეთქმულება.

4. რთული სისტემები

თანამედროვე სახელმწიფოები არის რთული სისტემები, სადაც ბევრი დამოუკიდებელი მოქმედი პირი იღებს გადაწყვეტილებებს საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე. ასეთი სისტემების ქცევა შეიძლება მოჩვენებითად კოორდინირებული ჩანდეს, მაგრამ სინამდვილეში იყოს ემერჯენტული თვისება და არა ცენტრალიზებული კონტროლის შედეგი.

დასკვნა

“ღრმა სახელმწიფოს” კონცეფცია, როგორც საიდუმლო, კოორდინირებული შეთქმულება, რომელიც მართავს ქვეყანას არჩეული ხელისუფლების მიღმა, არის დაუსაბუთებელი შეთქმულების თეორია, რომელსაც აკლია მეცნიერული საფუძველი. ის წარმოადგენს რთული პოლიტიკური რეალობის გამარტივებულ ინტერპრეტაციას და ხშირად გამოიყენება პოლიტიკური მანიპულაციისთვის.

რეალური პოლიტიკური პროცესები გაცილებით უფრო კომპლექსურია, ვიდრე “ღრმა სახელმწიფოს” ნარატივი გვთავაზობს. დემოკრატიული საზოგადოებების გაჯანსაღება მოითხოვს არა შეთქმულების თეორიების გავრცელებას, არამედ კრიტიკულ აზროვნებას, ინსტიტუტების გაძლიერებას და სამოქალაქო ჩართულობას.

როგორც პოლიტოლოგი ჯოზეფ ნაი აღნიშნავს: “დემოკრატიას ემუქრება არა საიდუმლო შეთქმულება, არამედ მოქალაქეების აპათია და უნდობლობა ინსტიტუტების მიმართ”. სწორედ ამიტომ, ნაცვლად იმისა, რომ დავეყრდნოთ დაუსაბუთებელ შეთქმულების თეორიებს, უმჯობესია ვიზრუნოთ დემოკრატიული ინსტიტუტების გამჭვირვალობასა და ანგარიშვალდებულებაზე.

გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა

1. Taş, H. (2018). “A history of Turkey’s AKP-Gülen conflict”. Mediterranean Politics, 23(3), 395-402. [ავტორი იკვლევს თურქეთში ტერმინის წარმოშობას და მის პოლიტიკურ კონტექსტს]
2. Michaels, J. D. (2017). “The American Deep State”. Notre Dame Law Review, 93(4), 1653-1670. [დეტალური ანალიზი ამერიკულ კონტექსტში “ღრმა სახელმწიფოს” კონცეფციის გამოყენების შესახებ]
3. Fukuyama, F. (2015). Political Order and Political Decay: From the Industrial Revolution to the Globalization of Democracy. Farrar, Straus and Giroux. [ინსტიტუციური განვითარების და ბიუროკრატიის ფუნქციონირების ანალიზი]
4. Pinker, S. (2018). Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress. Viking. [კრიტიკული ანალიზი შეთქმულების თეორიების ფსიქოლოგიური საფუძვლების შესახებ]
5. Sunstein, C. R., & Vermeule, A. (2009). “Conspiracy Theories: Causes and Cures”. Journal of Political Philosophy, 17(2), 202-227. [სემინალური კვლევა შეთქმულების თეორიების ფსიქოლოგიური და სოციალური საფუძვლების შესახებ]
6. Nyhan, B. (2020). “Facts and myths about misperceptions”. Journal of Economic Perspectives, 34(3), 220-236. [კვლევა პოლიტიკური დეზინფორმაციის გავრცელების მექანიზმების შესახებ]
7. Glennon, M. J. (2015). National Security and Double Government. Oxford University Press. [წიგნი, რომელშიც განხილულია რეალური სახელმწიფო გადაწყვეტილებების მიღების მექანიზმები]
8. Nye, J. S. (2019). “Protecting Democracy in an Era of Cyber Information War”. Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School. [ანგარიში დემოკრატიული ინსტიტუტების გამოწვევების შესახებ დეზინფორმაციის ეპოქაში]
9. Lofgren, M. (2016). The Deep State: The Fall of the Constitution and the Rise of a Shadow Government. Penguin. [კრიტიკული ანალიზი სახელმწიფო ბიუროკრატიის შესახებ, რომელსაც ხშირად ციტირებენ “ღრმა სახელმწიფოს” თეორიის მომხრეები]
10. Uscinski, J. E., & Parent, J. M. (2014). American Conspiracy Theories. Oxford University Press. [ემპირიული კვლევა შეთქმულების თეორიების პოპულარობის შესახებ]
11. Hetherington, M. J., & Rudolph, T. J. (2015). Why Washington Won’t Work: Polarization, Political Trust, and the Governing Crisis. University of Chicago Press. [კვლევა პოლიტიკური პოლარიზაციის და ინსტიტუტების მიმართ ნდობის კრიზისის შესახებ]
12. Lewandowsky, S., Ecker, U. K., & Cook, J. (2017). “Beyond misinformation: Understanding and coping with the ‘post-truth’ era”. Journal of Applied Research in Memory and Cognition, 6(4), 353-369. [კვლევა “პოსტ-სიმართლის” ეპოქის შესახებ და მისი კავშირი შეთქმულების თეორიებთან]