მეორე მსოფლიო ომი (1939-1945) კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე სისხლისმღვრელი და მასშტაბური კონფლიქტი იყო, რომელმაც ათობით მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. ამ გლობალურ კატაკლიზმში ჩართული აღმოჩნდა საქართველოც – ქვეყანა, რომელსაც არ გააჩნდა დამოუკიდებლობა და საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში იმყოფებოდა. მნიშვნელოვანია გავაცნობიეროთ, რომ ქართველების მონაწილეობა ამ ომში არ იყო თავისუფალი არჩევანი, არამედ გარდაუვალი ვალდებულება, რომელიც მათზე, როგორც დაპყრობილ ერზე, ძალადობრივად იქნა თავსმოხვეული საბჭოთა ხელისუფლების მიერ.

საქართველო 1941 წლამდე: დაკარგული დამოუკიდებლობა

საქართველოს ისტორიული კონტექსტის გასაგებად აუცილებელია ვიცოდეთ, რომ ქვეყანამ დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1918 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ. თუმცა, ეს თავისუფლება მხოლოდ სამი წელი გაგრძელდა. 1921 წლის თებერვალ-მარტში წითელი არმიის შემოჭრის შედეგად საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა დაეცა, და ქვეყანა იძულებით მოექცა საბჭოთა რუსეთის, შემდგომში კი საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში.

1920-30-იან წლებში საქართველომ გადაიტანა სტალინური რეპრესიების ტალღა, რომლის დროსაც ათასობით ქართველი ინტელიგენტი, პოლიტიკური მოღვაწე, სასულიერო პირი და უბრალო მოქალაქე დახვრიტეს ან გადაასახლეს. მოსპობილი იყო ეროვნული სულისკვეთება და ეროვნული თვითგამორკვევის ნებისმიერი გამოვლინება. ამრიგად, როდესაც 1941 წლის 22 ივნისს გერმანია თავს დაესხა საბჭოთა კავშირს, საქართველო იყო დაპყრობილი, დათრგუნული ქვეყანა, რომელსაც არ გააჩნდა არანაირი პოლიტიკური ავტონომია საომარი მოქმედებების შესახებ გადაწყვეტილებების მიღებაში.

მობილიზაცია: არჩევანის გარეშე

საბჭოთა კავშირის ხელმძღვანელობამ მყისიერად დაიწყო მთელი ქვეყნის მასშტაბით სამხედრო მობილიზაცია. საქართველოდან, მოსახლეობის რაოდენობასთან შეფარდებით, ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი პროცენტი გაიწვიეს წითელ არმიაში. ისტორიული მონაცემებით, ომის პერიოდში დაახლოებით 700,000-მდე ქართველი იქნა მობილიზებული, რაც იმ დროინდელი ქართული მოსახლეობის დაახლოებით 20%-ს შეადგენდა.

უარის თქმა მობილიზაციაზე ითვლებოდა სამშობლოს ღალატად და ისჯებოდა სიკვდილით ან გადასახლებით. ქართველებს, ისევე როგორც საბჭოთა კავშირის სხვა დაპყრობილი ერების წარმომადგენლებს, არ ჰქონდათ რეალური არჩევანი – მათ უნდა ებრძოლათ იმ ქვეყნისთვის, რომელმაც მოსპო მათი დამოუკიდებლობა. ეს არ იყო მათი ომი, მაგრამ მათ იძულებით მოუწიათ მასში მონაწილეობა.

ქართველები ფრონტზე: იძულებითი გმირობა

მიუხედავად იმისა, რომ ქართველები იძულებით იბრძოდნენ, მათი სამხედრო წვლილი საბჭოთა კავშირის გამარჯვებაში უდავოდ მნიშვნელოვანი იყო. ქართველები ცნობილი იყვნენ როგორც შესანიშნავი მებრძოლები. ისინი მსახურობდნენ ყველა ფრონტზე – მოსკოვის მისადგომებთან, ლენინგრადის ბლოკადის დროს, სტალინგრადის ბრძოლაში, კურსკის რკალზე, ბერლინის შტურმში და სხვა გადამწყვეტ ოპერაციებში.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია ქართველების როლი კავკასიის დაცვაში 1942-1943 წლებში, როდესაც გერმანული არმია ცდილობდა ბაქოს ნავთობის მოპოვებას და კავკასიის რეგიონის დაპყრობას. ქართველი ჯარისკაცები და ოფიცრები დიდი თავდადებით იბრძოდნენ, რადგან ეს უკვე პირდაპირ ეხებოდა მათი მშობლიური მიწის დაცვას.

სტატისტიკის მიხედვით, ომში გაწვეული 700,000 ქართველიდან დაახლოებით 300,000 დაიღუპა ან უგზო-უკვლოდ დაიკარგა. ეს არის უზარმაზარი მსხვერპლი ქვეყნისთვის, რომლის მოსახლეობა მაშინ 3.5 მილიონს არ აღემატებოდა.

ქართველი გენერლები და ომის გმირები

მიუხედავად იძულებითი მონაწილეობისა, მრავალმა ქართველმა გამოავლინა განსაკუთრებული სამხედრო ნიჭი და გმირობა ფრონტზე. ომის პერიოდში 164 ქართველი გახდა საბჭოთა კავშირის გმირი – ეს იყო უმაღლესი სამხედრო ჯილდო საბჭოთა კავშირში.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია რამდენიმე ქართველი გენერალი და მაღალი რანგის ოფიცერი:

• გენერალი კონსტანტინე ლესელიძე – კავკასიონის ფრონტის მეთაური
• გენერალი პორფირე ჩანჩიბაძე – რომელიც ხელმძღვანელობდა ჯარებს ბერლინის აღებისას
• გენერალი ვლადიმერ ნანეიშვილი – გამორჩეული არტილერისტი
• გენერალი გიორგი თავაძე – სამხედრო დაზვერვის ოფიცერი

მეორე მსოფლიო ომის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ეპიზოდია რაიხსტაგზე გამარჯვების დროშის აღმართვა 1945 წლის 30 აპრილს. ბერლინში, რაიხსტაგზე პირველი წითელი დროშა ქართველმა მელიტონ ქანთარიამ და რუსმა მიხაილ ეგოროვმა აღმართეს, რაც სიმბოლურად ნიშნავდა ნაცისტური გერმანიის დამარცხებას.

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს გმირობები არ ცვლის იმ ფუნდამენტურ რეალობას, რომ ქართველები იძულებული იყვნენ ებრძოლათ უცხო ძალების ინტერესებისთვის, ისევე როგორც სხვა დაპყრობილი ერები საბჭოთა კავშირში.

ქართველები გერმანულ მხარეს: ეროვნული თავისუფლების იმედი

მეორე მსოფლიო ომის კომპლექსურობას კიდევ უფრო ხაზს უსვამს ის ფაქტი, რომ რამდენიმე ათასი ქართველი იბრძოდა გერმანულ მხარეს, “საქართველოს ლეგიონში”. ეს უმეტესწილად იყვნენ საბჭოთა ტყვეები, რომლებიც დათანხმდნენ გერმანელების წინადადებას საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ ბრძოლაზე.

მათი მოტივაცია არ იყო ნაცისტური იდეოლოგიის მხარდაჭერა, არამედ იმედი, რომ გერმანიის გამარჯვების შემთხვევაში საქართველო შეძლებდა დამოუკიდებლობის აღდგენას. ქართველი ემიგრანტების ნაწილი, რომლებიც 1921 წლის შემდეგ ევროპაში ცხოვრობდნენ, ასევე თანამშრომლობდა გერმანიასთან, იმედით რომ ეს დაეხმარებოდა საქართველოს საბჭოთა ოკუპაციისგან გათავისუფლებაში.

ეს კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ მეორე მსოფლიო ომი ქართველებისთვის არ იყო “მათი ომი”, არამედ ტრაგიკული სიტუაცია, როდესაც დაპყრობილი ერის შვილები იძულებული იყვნენ ებრძოლათ სხვადასხვა მხარეს, ხშირად ერთმანეთის წინააღმდეგ, უცხო ინტერესებისთვის.

საქართველო ზურგში: შრომა ფრონტისთვის

საქართველოს ტერიტორია, გარდა მცირე ინციდენტებისა, არ ყოფილა გერმანული ოკუპაციის ქვეშ. თუმცა, ომის გავლენა ქვეყანაზე უზარმაზარი იყო. თბილისი, ქუთაისი, ბათუმი და სხვა ქალაქები გადაიქცნენ სამხედრო-სამრეწველო ცენტრებად, სადაც დღე და ღამე იწარმოებოდა საბრძოლო მასალები, იარაღი, სამხედრო ფორმა და სხვა საჭირო ნივთები ფრონტისთვის.

საქართველოს მოსახლეობა, განსაკუთრებით ქალები, მოხუცები და მოზარდები (რადგან ჯანმრთელი მამაკაცების უმეტესობა ფრონტზე იყო), მუშაობდა გადაუღებლად, ხშირად საკუთარი ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის ხარჯზე. ისევე როგორც ფრონტზე მებრძოლებს, მათაც არ ჰქონდათ არჩევანი – საბჭოთა რეჟიმი მკაცრად სჯიდა “საბოტაჟს” და შრომითი ვალდებულებებისგან თავის არიდებას.

საქართველო ასევე გახდა საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი მთავარი “ჰოსპიტალი” – აქ მოწყობილი იყო ასობით სამხედრო ჰოსპიტალი, სადაც მკურნალობდნენ დაჭრილებს ფრონტიდან. საქართველოს შედარებით თბილი კლიმატი და სამკურნალო წყლები ხელს უწყობდა ჯარისკაცების გამოჯანმრთელებას.

ომის შემდგომი პერიოდი: დავიწყებული მსხვერპლი

მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ ქართველებმა უდიდესი მსხვერპლი გაიღეს საბჭოთა კავშირის გამარჯვებისთვის, საქართველო კვლავ რჩებოდა დაპყრობილ რესპუბლიკად. საბჭოთა ხელისუფლება არ აპირებდა დამოუკიდებლობის მინიჭებას არც საქართველოსთვის, არც სხვა დაპყრობილი ერებისთვის.

მრავალი ქართველი ჯარისკაცი, რომელიც ტყვედ ჩავარდა და შემდეგ გათავისუფლდა, ან უბრალოდ იმყოფებოდა გერმანიის ან მისი მოკავშირეების ტერიტორიაზე, საბჭოთა ხელისუფლების მიერ განიხილებოდა როგორც “სამშობლოს მოღალატე”. ათასობით ასეთი ადამიანი გაიგზავნა გულაგებში, სადაც მათი უმეტესობა დაიღუპა.

ომის შემდგომ პერიოდში საბჭოთა ხელისუფლება აქტიურად ავრცელებდა პროპაგანდას “დიდი სამამულო ომის” შესახებ, სადაც ყველა საბჭოთა ხალხი, მათ შორის ქართველები, წარმოდგენილი იყვნენ როგორც ერთიანი საბჭოთა ერის ნაწილი, რომელიც ნებაყოფლობით იბრძოდა ფაშიზმის წინააღმდეგ. რეალური ისტორია დაპყრობილი ერების იძულებითი მონაწილეობის შესახებ ჩუმდებოდა და იმალებოდა.

დასკვნა: დაპყრობილი ერის ტრაგედია

მეორე მსოფლიო ომში ქართველების მონაწილეობა არის კლასიკური მაგალითი იმისა, თუ როგორ ხდებიან დაპყრობილი ერები უფრო დიდი გეოპოლიტიკური თამაშების უნებური მონაწილეები. ეს არ იყო ქართველების ომი, ეს იყო საბჭოთა კავშირის ომი, რომელშიც ქართველები იძულებით ჩართეს.

ქართველი ხალხის თავგანწირვა და სიმამაცე ამ ომში უდავოა, მაგრამ მათი ამ კონფლიქტში მონაწილეობის მიზეზები და კონტექსტი ცხადყოფს, რომ ეს იყო დაპყრობილი ერის ბრძოლა უცხო ძალის სამსახურში, და არა თავისუფალი არჩევანი.

მეორე მსოფლიო ომში ქართველების ისტორია არის მძიმე შეხსენება იმისა, თუ როგორ შეიძლება პატარა ერები გახდნენ დიდი სახელმწიფოების გეოპოლიტიკური ამბიციების მსხვერპლი, და როგორ შეიძლება მათი ისტორია იქნას მანიპულირებული და გადაწერილი გამარჯვებულთა მიერ.

საქართველომ დამოუკიდებლობა მხოლოდ 1991 წელს, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, დაიბრუნა – თითქმის ნახევარი საუკუნის დაგვიანებით მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ. ეს ადასტურებს, რომ მეორე მსოფლიო ომი ქართველებისთვის არ იყო განმათავისუფლებელი ბრძოლა, არამედ კიდევ ერთი ტრაგიკული ეპიზოდი მათი დაპყრობის გრძელ ისტორიაში.