საქართველო, როგორც მთიანი ქვეყანა, გამოირჩევა მდინარეთა სიუხვით. მთიანი რელიეფი, კავკასიონის ქედი და მრავალფეროვანი კლიმატური პირობები განაპირობებენ წყლის რესურსების სიმრავლეს. საქართველოში აღრიცხულია 26,060-ზე მეტი მდინარე, რომელთა ჯამური სიგრძე დაახლოებით 60,000 კილომეტრს შეადგენს. მიუხედავად იმისა, რომ მათი უმრავლესობა მცირე და მოკლეა, ისინი წარმოადგენენ ქვეყნის ეკოსისტემების, ეკონომიკის, ენერგეტიკისა და კულტურული მემკვიდრეობის განუყოფელ ნაწილს.

საქართველოს მდინარეების აუზები

საქართველოს მდინარეები მიეკუთვნებიან ორ ძირითად აუზს:

შავი ზღვის აუზი

შავი ზღვის აუზს მიეკუთვნება საქართველოს მდინარეების უმრავლესობა, რომლებიც მდებარეობენ ქვეყნის დასავლეთ ნაწილში. ამ აუზის მთავარი მდინარეებია:

  1. რიონი – საქართველოს უდიდესი მდინარე, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის მთების სამხრეთ ფერდობებზე და ჩაედინება შავ ზღვაში. მისი სიგრძეა 327 კმ, აუზის ფართობი კი 13,400 კმ². რიონი ისტორიულად უმნიშვნელოვანესი მდინარეა – ანტიკურ წყაროებში მოხსენიებულია როგორც “ფაზისი”, ოქროს საწმისის ლეგენდაში კი არგონავტები სწორედ ამ მდინარით შემოვიდნენ კოლხეთში.
  2. ენგური – მოქცეულია საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში. იწყება კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთ კალთებზე და ჩაედინება შავ ზღვაში. მისი სიგრძეა 213 კმ, აუზის ფართობი – 4,060 კმ². ენგურზე აშენებულია კავკასიაში უდიდესი ენგურჰესი, რომელიც საქართველოს ენერგეტიკული სისტემის ხერხემალია.
  3. ჭოროხი – სათავეს იღებს თურქეთში, წარმოადგენს ტრანსსასაზღვრო მდინარეს და საქართველოში მოედინება მხოლოდ ქვედა დინებით. მისი საერთო სიგრძეა 438 კმ, რომლიდანაც საქართველოზე მოდის 26 კმ. მდინარე ჭოროხი ცნობილია თავისი ჩქარი დინებით და ციცაბო ხეობებით.
  4. ცხენისწყალი – რიონის უდიდესი შენაკადი, რომელიც სათავეს იღებს კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე და მიედინება იმერეთისა და სამეგრელოს ტერიტორიაზე. მისი სიგრძეა 176 კმ, აუზის ფართობი კი 2,120 კმ².
  5. კოდორი – აფხაზეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს და ჩაედინება შავ ზღვაში. სიგრძით 105 კმ, აუზის ფართობით 2,030 კმ².
  6. ბზიფი – ასევე აფხაზეთის ტერიტორიაზეა, სიგრძით 110 კმ, აუზის ფართობით 1,510 კმ².
  7. ხობი – მდებარეობს სამეგრელოში, სიგრძით 150 კმ, აუზის ფართობით 1,340 კმ².
  8. ტეხური – ასევე სამეგრელოში, სიგრძით 108 კმ, აუზის ფართობით 1,040 კმ².
  9. ნატანები – გურიაში, სიგრძით 60 კმ, აუზის ფართობით 657 კმ².
  10. ჭანისწყალი – აჭარაში, სიგრძით 45 კმ, აუზის ფართობით 315 კმ².
  11. აჭარისწყალი – აჭარაში, სიგრძით 90 კმ, აუზის ფართობით 1,540 კმ².
  12. სუფსა – გურიაში, სიგრძით 108 კმ, აუზის ფართობით 1,130 კმ².

კასპიის ზღვის აუზი

კასპიის ზღვის აუზს მიეკუთვნება საქართველოს აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარე მდინარეები, რომლებიც ძირითადად მდინარე მტკვრისა და მისი შენაკადების სისტემას წარმოადგენენ:

  1. მტკვარი (კურა) – უდიდესი მდინარე აღმოსავლეთ საქართველოში, რომელიც სათავეს იღებს თურქეთში და მიედინება საქართველოს, აზერბაიჯანის გავლით კასპიის ზღვისკენ. საქართველოში მისი სიგრძეა 360 კმ (საერთო სიგრძე 1,515 კმ). მტკვარი ისტორიულად ზედ გადის თბილისზე და ქვეყნის დედაქალაქის წარმოქმნაში უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა.
  2. ალაზანი – მტკვრის უდიდესი შენაკადი საქართველოში, რომელიც მიედინება კახეთის ტერიტორიაზე. მისი სიგრძეა 390 კმ, აუზის ფართობი კი 11,800 კმ². ალაზანი ცნობილია თავისი ნაყოფიერი ველით, სადაც საქართველოს მევენახეობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი რეგიონია.
  3. იორი – მტკვრის შენაკადი, რომელიც მოედინება აღმოსავლეთ საქართველოში, სათავეს იღებს კავკასიონის ქედზე. მისი სიგრძეა 320 კმ, აუზის ფართობი კი 5,255 კმ².
  4. ხრამი – მტკვრის მარჯვენა შენაკადი, რომელიც მიედინება სამხრეთ საქართველოში. მისი სიგრძეა 201 კმ, აუზის ფართობი კი 8,340 კმ².
  5. არაგვი – მტკვრის მარჯვენა შენაკადი, რომელიც წარმოიქმნება თეთრი და შავი არაგვის შეერთებით. მისი სიგრძეა 112 კმ, აუზის ფართობი კი 2,740 კმ². არაგვი ისტორიულად საქართველოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სატრანსპორტო მაგისტრალს წარმოადგენდა.
  6. ლიახვი – მტკვრის მარცხენა შენაკადი, რომელიც მოედინება შიდა ქართლში. არსებობს დიდი და პატარა ლიახვი. დიდი ლიახვის სიგრძეა 98 კმ, აუზის ფართობი კი 2,440 კმ².
  7. ქსანი – მტკვრის მარცხენა შენაკადი, რომელიც მოედინება შიდა ქართლში. მისი სიგრძეა 84 კმ, აუზის ფართობი კი 885 კმ².
  8. ალგეთი – მტკვრის მარჯვენა შენაკადი, სიგრძით 118 კმ, აუზის ფართობით 763 კმ².
  9. ფშავის არაგვი – შავი არაგვის შენაკადი, სიგრძით 45 კმ, აუზის ფართობით 518 კმ².
  10. ლეხურა – მტკვრის მარცხენა შენაკადი, სიგრძით 45 კმ, აუზის ფართობით 318 კმ².

საქართველოს მდინარეების ჰიდროლოგიური რეჟიმი

საქართველოს მდინარეების ჰიდროლოგიური რეჟიმი განსხვავდება გეოგრაფიული მდებარეობისა და კლიმატური პირობების მიხედვით:

დასავლეთ საქართველოს მდინარეები

დასავლეთ საქართველოს მდინარეები ხასიათდებიან წყლის დიდი რაოდენობით, რაც განპირობებულია რეგიონში ნალექების სიუხვით (საშუალოდ 1,000-2,500 მმ წელიწადში). ამ რეგიონის მდინარეებისთვის დამახასიათებელია:

  • გაზაფხულის წყალდიდობა (თოვლის დნობისას)
  • შემოდგომის წვიმებით გამოწვეული წყალმოვარდნები
  • ზამთარში წყლის დონის მატება თბილი და წვიმიანი ამინდების დროს
  • ზაფხულში შედარებით სტაბილური დონე

აღმოსავლეთ საქართველოს მდინარეები

აღმოსავლეთ საქართველოს მდინარეები ნაკლებად წყალუხვია, რაც განპირობებულია რეგიონში ნალექების სიმცირით (საშუალოდ 400-900 მმ წელიწადში). მათი ჰიდროლოგიური რეჟიმი ხასიათდება:

  • გაზაფხულზე წყალდიდობით (თოვლის დნობა და წვიმები)
  • ზაფხულში წყლის დონის მკვეთრი შემცირებით
  • შემოდგომაზე მცირე წყალმოვარდნებით
  • ზამთარში წყლის მინიმალური დონით

მდინარეები და ეკოსისტემები

საქართველოს მდინარეები ქმნიან მრავალფეროვან ეკოსისტემებს, რომლებიც ბინადრობის ადგილს წარმოადგენენ მრავალი სახეობის ფლორისა და ფაუნისთვის:

მდინარისპირა ტყეები

მდინარისპირა ტყეები განსაკუთრებით გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოში და კოლხეთის დაბლობზე. ისინი მოიცავენ უნიკალურ სახეობებს, როგორიცაა:

  • ლაფანი (Pterocarya pterocarpa)
  • იმერული მუხა (Quercus imeretina)
  • ჭალის მურყანი (Alnus barbata)
  • მენასი (Populus hybrida)
  • ტირიფი (Salix alba)

მდინარის ფაუნა

საქართველოს მდინარეები ბინადრობენ მრავალ სახეობას, მათ შორის:

თევზები:

  • ორაგული (Salmo salar)
  • კალმახი (Salmo trutta)
  • ციმორი (Barbus barbus)
  • მურწა (Barbus mursa)
  • ქაშაპი (Leuciscus cephalus)
  • ლოქო (Silurus glanis)
  • ზუთხი (Acipenser sturio) – კრიტიკულად გადაშენების პირას მყოფი სახეობა

ამფიბიები და რეპტილიები:

  • კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica)
  • კავკასიური გველგესლა (Vipera kaznakovi)
  • წყლის ანკარა (Natrix tessellata)

ძუძუმწოვრები:

  • წავი (Lutra lutra) – დაცული სახეობა
  • წყლის მემინდვრია (Arvicola terrestris)
  • ტყის კვერნა (Martes martes)

მდინარეების ეკონომიკური მნიშვნელობა

საქართველოს მდინარეები წარმოადგენენ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ რესურსს:

ჰიდროენერგეტიკა

საქართველო განთქმულია თავისი ჰიდროენერგეტიკული პოტენციალით, რომელიც დაახლოებით 40 მილიარდ კვტ.სთ-ს შეადგენს წელიწადში. ქვეყანაში უკვე ფუნქციონირებს 90-ზე მეტი ჰიდროელექტროსადგური, უმსხვილესი მათგანია:

  1. ენგურჰესი – ენგურზე, სიმძლავრით 1,300 მგვტ
  2. ვარდნილჰესი – ენგურის შემდგომ, სიმძლავრით 220 მგვტ
  3. ლაჯანურჰესი – რიონის აუზში, სიმძლავრით 112 მგვტ
  4. ჟინვალჰესი – არაგვზე, სიმძლავრით 130 მგვტ
  5. შაორჰესი – შაორის წყალსაცავზე, სიმძლავრით 38 მგვტ
  6. ხრამჰესი 1 და 2 – ხრამზე, ჯამური სიმძლავრით 223 მგვტ
  7. ზაჰესი – მტკვარზე, სიმძლავრით 36 მგვტ
  8. გუმათჰესები – რიონზე, ჯამური სიმძლავრით 66 მგვტ

სასოფლო-სამეურნეო მნიშვნელობა

მდინარეების წყალი გამოიყენება სარწყავად, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ საქართველოში, სადაც მდებარეობს ისეთი მნიშვნელოვანი სასოფლო-სამეურნეო რეგიონები, როგორიცაა ალაზნის ველი, შირაქის ველი და ქართლის ველი. ძირითადი სარწყავი სისტემები აშენებულია შემდეგ მდინარეებზე:

  • ალაზანი (ალაზნის სარწყავი არხი)
  • იორი (სამგორის სარწყავი სისტემა)
  • მტკვარი (თირის სარწყავი სისტემა)
  • ხრამი (ხრამის სარწყავი სისტემა)
  • ყვირილა (იმერეთის სარწყავი სისტემა)

სასმელი წყლის რესურსი

საქართველოს მდინარეები და მათი აუზების მიწისქვეშა წყლები წარმოადგენენ მნიშვნელოვან სასმელი წყლის წყაროს ქვეყნის მოსახლეობისთვის. ქვეყნის მსხვილი ქალაქების, მათ შორის თბილისის, ქუთაისისა და ბათუმის, სასმელი წყლის სისტემები ნაწილობრივ დამოკიდებულია მდინარეებზე ან მათი აუზების მიწისქვეშა წყლებზე.

ტურისტული და რეკრეაციული მნიშვნელობა

საქართველოს მდინარეები წარმოადგენენ მნიშვნელოვან ტურისტულ და რეკრეაციულ რესურსს:

რაფტინგი და კანოინგი

  • რიონი
  • ცხენისწყალი
  • არაგვი
  • მტკვარი
  • თერგი

სპორტული თევზაობა

  • არაგვი (კალმახი)
  • რიონი (ორაგული)
  • ალაზანი (ქაშაპი)
  • იორი (წვერა)

თერმული წყლები

ბევრი მდინარის ხეობაში გვხვდება თერმული წყლების საბადოები, მაგალითად:

  • ბორჯომი (მტკვრის ხეობა)
  • ახტალა (წყალტუბოს მიდამოები)
  • ნუნისი (ლიახვის ხეობა)

მდინარეები და ისტორიული მემკვიდრეობა

საქართველოს მდინარეების ხეობები ისტორიულად ადამიანის დასახლების მნიშვნელოვან კერებს წარმოადგენდნენ. მრავალი არქეოლოგიური ძეგლი და ისტორიული ნაგებობა სწორედ მდინარეების ნაპირებზეა განლაგებული:

ისტორიული ქალაქები და ციხე-სიმაგრეები:

  1. თბილისი – მტკვრის ნაპირებზე, დაარსდა V საუკუნეში
  2. მცხეთა – მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, საქართველოს ძველი დედაქალაქი
  3. უფლისციხე – მტკვრის ხეობაში, კლდეში ნაკვეთი ქალაქი
  4. ვარძია – მტკვრის ხეობაში, კლდეში ნაკვეთი სამონასტრო კომპლექსი
  5. გორი – მტკვრის ნაპირზე, ისტორიული ციხე და დასახლება
  6. ქუთაისი – რიონის ნაპირებზე, დასავლეთ საქართველოს ისტორიული დედაქალაქი
  7. გრემი – ალაზნის ველზე, კახეთის ისტორიული სამეფოს დედაქალაქი
  8. ნოქალაქევი – ტეხურის ხეობაში, ეგრისის სამეფოს დედაქალაქი
  9. ფაზისი (დღევანდელი ფოთი) – რიონის შესართავთან, ანტიკური ქალაქი

ისტორიული ხიდები:

  1. მეტეხის ხიდი – თბილისში, მტკვარზე
  2. ატენის ხიდი – ტანას ხეობაში
  3. დანდალოს ხიდი – აჭარისწყალზე
  4. ჩაქვისწყლის ხიდი – ჩაქვისწყალზე
  5. მახუნცეთის ხიდი – აჭარისწყალზე
  6. ხერთვისის ხიდი – მტკვარზე
  7. ჯვრის მონასტრის ხიდი – მტკვარზე
  8. ბესლეთის ხიდი – ბესლეთის მდინარეზე (აფხაზეთი)

ეკოლოგიური პრობლემები და დაცვა

საქართველოს მდინარეები დგანან გარკვეული ეკოლოგიური გამოწვევების წინაშე:

დაბინძურების წყაროები

  1. სასოფლო-სამეურნეო დაბინძურება – პესტიციდები და სასუქები, განსაკუთრებით კახეთში, ქართლსა და იმერეთში
  2. ურბანული ჩამდინარე წყლები – ეს პრობლემა განსაკუთრებით მწვავეა დიდ ქალაქებში
  3. სამრეწველო დაბინძურება – რუსთავი, ზესტაფონი, ტყიბულის მაღაროები
  4. ჰიდროელექტროსადგურების ზემოქმედება – მდინარის ჰიდროლოგიური რეჟიმის შეცვლა, სედიმენტების დაგროვება, ეკოსისტემების მოდიფიკაცია
  5. მდინარის ინერტული მასალის მოპოვება – ხრეშისა და ქვიშის არასწორი მოპოვება, რაც იწვევს ნაპირების ეროზიას

დაცვის მექანიზმები

საქართველოში არსებობს რამდენიმე კანონი და რეგულაცია, რომლებიც მიზნად ისახავენ მდინარეების დაცვას:

  1. კანონი წყლის რესურსების შესახებ – არეგულირებს წყლის რესურსების გამოყენებასა და დაცვას
  2. დაცული ტერიტორიების სისტემა – ბევრი მდინარის ხეობა მოქცეულია დაცული ტერიტორიების ფარგლებში
  3. წყლის მონიტორინგის სისტემა – განხორციელებულია გარემოს დაცვის სამინისტროს მიერ
  4. საერთაშორისო თანამშრომლობა – რამსარის კონვენცია, გაეროს კლიმატის ცვლილების კონვენცია და სხვა

მდინარეების როლი საქართველოს კულტურაში

მდინარეები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ქართულ კულტურასა და ფოლკლორში:

ლიტერატურა

მდინარეები მრავალი ქართველი მწერლის შემოქმედების მნიშვნელოვანი ნაწილია:

  • ილია ჭავჭავაძე – “მგზავრის წერილები” (არაგვის აღწერა)
  • აკაკი წერეთელი – “ბაში-აჩუკი” (რიონი)
  • კონსტანტინე გამსახურდია – “მთვარის მოტაცება” (ენგური)
  • ლეო ქიაჩელი – “ჰაკი აძბა” (კოდორი)
  • ნიკო ლორთქიფანიძე – “შელოცვა რადიოთი” (ენგური)
  • ოთარ ჭილაძე – “გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა” (რიონი)

ფოლკლორი და მითოლოგია

ქართულ ფოლკლორში მდინარეებს უკავშირდება მრავალი ლეგენდა და თქმულება:

  • არგონავტების მითი – რიონი (ფაზისი) ოქროს საწმისის სამშობლოდ ითვლება
  • თერგდალეულები – მე-19 საუკუნის ქართველი მოღვაწეების ჯგუფი, რომლებმაც განათლება რუსეთში მიიღეს (თერგი გადალახეს)
  • თქმულება ენგურის ხეობაზე – ლეგენდა ენგურის წარმოშობის შესახებ
  • აცანები და ღვთაება ლომისი – ლეგენდები მდინარე არაგვთან დაკავშირებით

სიმღერები

მდინარეებმა შთააგონეს მრავალი ქართული ხალხური და თანამედროვე სიმღერა:

  • “შავი ზღვის პირას, სუფსის აქეთ” – ხალხური
  • “არაგვო, შენი ჭალები” – ხალხური
  • “ალაზანო, ალაზანო” – ხალხური
  • “რიონი ადიდდა” – ხალხური
  • “არაგვთან ტირიფები” – ჯემალ სეფიაშვილი

საინტერესო ამბები